Ticari yaşamın her alanında varlık gösteren sigorta şirketleri, deniz taşımacılığında da önemli bir yer tutar. Hem taşınan yükler hem de taşıma işlemini yapan deniz araçları, sigorta şirketleri tarafından güvenceye alınır. Ancak deniz taşımacılığı daha komplike bir işlem olduğu için, burada farklı kavramlar ile karşılaşılabilir. Dispeç kavramı da bu doğrultuda anılabilir. Daha çok müşterek avarya ile ilişkilendirilen dispeç uygulaması, gemi ve yük için tehdit oluşturan ortak bir duruma karşı gösterilen çabadan doğan zararın bölüştürülmesini ifade eder.
Dispeç nedir sorusunun yanıtı, deniz taşımacılığı ile ilgilenen ya da deniz yoluyla yük taşıtmak isteyen her gerçek ve tüzel kişi için önem arz eder. Bu kavram, müşterek avaryanın ispatı ve durumun tam olarak analiz edilebilmesi için yapılan inceleme işlemlerinin bütünü olarak tanımlanabilir. Müşterek avaryanın tam olarak ispat edilememesi, zararların paylaştırılması ve tazmin edilmesi noktasında problemler yaratır.
Gemiler, seferleri esnasında çeşitli riskler ile karşı karşıya kalabilir. Gemi personeli ve taşıyıcı şirket, gemiyi ve yükü tehdit eden bu risklere karşı bir dizi önlem alma yoluna gidebilir. Aşırı fırtınalı havalarda yükün bir kısmı denize atılabilir, gemi karaya oturtulabilir ya da daha farklı yollara başvurulabilir. Bu durum, denizcilik hukukunda müşterek avarya olarak adlandırılır. Genel Avarya Beyanı, Uluslararası York-Anvers Kuralları çerçevesinde değerlendirilir. Alınan koruyucu tedbirler, geminin ve yüklerin bir kısmının zarar görmesine neden olabilir. Bu durumda ortaya çıkan zarar, taraflar arasında bölüştürülür. Bölüşüm işlemi ise ancak gerçekleşen olayın müşterek avarya kapsamında yapılmış olması halinde gerçekleşir. Dispeç, yaşanan vakanın müşterek avaryaya uygunluğunu tespit etmeye olanak tanır.
Dispeççi, bir gemide meydana gelen yangın, karaya oturma, çarpma, yüklerin atılması ve zarara neden olan farklı olayları inceleyen bağımsız meslek profesyonelleri olarak tanımlanabilir. Dispeç uygulamasının yapılabilmesi ve zarara neden olayın gerçekten ortak avarya kapsamında gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğinin tespit edilmesi için, dispeççiler tarafından hazırlanan raporlar dikkate alınır. Dispeççilerin ücretleri genellikle sigorta şirketleri tarafından karşılanır. Buna karşın dispeççiler, bağımsız olmakla yükümlüdür.
Bu meslek profesyonelleri tarafından hazırlanan raporlar yasal bir nitelik taşımaz. Ancak bağımsız ve profesyonel raporlar oldukları için, sigorta şirketleri ve anlaşmazlık halinde mahkemeler tarafından dikkate alınırlar. Dispeççiler aynı zamanda iyi derecede deniz hukuku bilgisi olan kişilerdir. Bir olay için dispeççi ataması, tarafların herhangi birince yapılabilir.
Denizyolu taşımacılığının niteliği düşünüldüğü zaman, tarafların genellikle farklı ülke vatandaşları olduğu söylenebilir. Bu durumda her ülke vatandaşlarının haklarını koruyacak ve zararlarını tazmin edecek ortak bir sisteme gereksinim duyulur. Denizlerde ve okyanuslardaki tehditler, denizyolu taşımacılığının karmaşıklığı ve gemilerin çalışma ortamlarının zorluğu, armatörler ya da yük sahipleri tarafından yeterli düzeyde analiz edilemeyebilir. Hem denizyolu taşımacılığının koşullarına hem de deniz hukukuna iyi derecede hakim olan dispeççiler, bu noktadaki eksikliğin giderilmesini sağlar. Vakaların doğru analizi ve zarar dağılımının adil yapılabilmesi için dispeç uygulamasına ihtiyaç duyulur.
